Historia pocztówki

Google+
Facebook

Rozwój pocztówki na przestrzeni lat

Historia pocztówki sięga roku 1869, kiedy to 1 października Poczta Cesarstwa Austro-Węgierskiego do obiegu wprowadziła kartę korespondencyjną, potocznie zwaną „korespondentką”. Miała ona wymiary 8,3 cm na 12,3 cm i nie posiadała ona żadnych obrazków. Jedna strona była przeznaczona na korespondencję, druga zaś mieściła adres i wydrukowany znaczek koloru cytrynowego z podobizną Cesarza Franciszka Józefa o nominale 2 krajcarów.

Poczta Pruska swój wzór karty korespondencyjnej wprowadziła oficjalnie 1 marca 1870 roku. Jedynymi różnicami były wymiary, które wynosiły 10,8 cm na 16,3 cm oraz miejsce na naklejenie znaczka. Kolejną modyfikacją kart niemieckich były tak zwane „całostki” (z niem. „ganzsache”), czyli karty, które posiadały już wydrukowany znak opłaty w formie godła państwowego – pruskiego orła.

Przykład całostki; obieg: 18.06.1899.

Przykład całostki; obieg: 18.06.1899.


Niemieckie karty pocztowe były przez drukarnię w specyficzny sposób znaczone, tak aby można było określić ich czas druku i potwierdzić autentyczność. W dwóch pierwszych wykropkowanych liniach adresowych drukarnia opuszczała określoną kropkę. I tak na przykład, na kartach z września 1894 roku brakuje 15-tej kropki z prawej, z listopada 1894 r. brak 25 kropki z prawej, ze stycznia 1895 brak piątej z lewej. Ponadto karty miały znaki wodne złożone z liter i dwóch ostatnich cyfr roku, w którym został wyprodukowany papier.

Po sukcesie wprowadzania kart pocztowych w Austrii i Niemczech, na ich wprowadzenie decydowały się kolejne kraje. Jeszcze w roku 1870 wprowadzono je w Szwajcarii, Luksemburgu i Anglii; następnie w 1871 r. w Belgii, Holandii, Danii i Finlandii. W 1872 dołączyły Szwecja, Norwegia i Rosja, w 1873 USA, Francja, Serbia, Rumunia i Hiszpania, a w 1874 Włochy.

Zaznaczyć należy, że karty pocztowe dopuszczane były do obiegu tylko w obrębie kraju, w którym je wydano. Aby mogły być wysłane zagranicę, musiały mieć także oprócz niemieckiego napisu „Correspondenz-Karte”, napis w języku kraju docelowego, np. „Carta da Corrispondenza” w przypadku Włoch, lub „Karta korespondencyjna” w przypadku Polski. Zmieniło się to 1 lipca 1875 roku, kiedy to uchwałą Światowego Związku Pocztowego karty pocztowe oficjalnie dopuszczono do obiegu międzynarodowego. Pomimo tego, zwyczaj umieszczania napisu „Karta korespondencyjna” w kilku językach, był jeszcze jakiś czas kontynuowany. 1 lipca 1878 roku, na Światowym Kongresie Pocztowym, rozszerzono obszar dopuszczający obieg kart pocztowych, do niemal całego ówczesnego świata.

Przykład karty pocztowej z wielojęzycznym nadrukiem umożliwiającym wysyłkę międzynarodową; obieg: 16.07.1903.

Przykład karty pocztowej z wielojęzycznym nadrukiem umożliwiającym wysyłkę międzynarodową; obieg: 16.07.1903.


Karta pocztowa z wielojęzycznym nadrukiem, wydanej w roku 1909 (pole adresowe i korespondencyjne na tej samej stronie).

Karta pocztowa z wielojęzycznym nadrukiem, wydanej w roku 1909 (pole adresowe i korespondencyjne na tej samej stronie).


Pocztówka bez wielojęzycznego nadruku, wysłana z Jeleniej Góry do konsulatu niemieckiego w San Sebastian (Hiszpania); obieg: 15.09.1900.

Pocztówka bez wielojęzycznego nadruku, wysłana z Jeleniej Góry do konsulatu niemieckiego w San Sebastian (Hiszpania); obieg: 15.09.1900.


Latem roku 1872 uruchomiono na szczycie Śnieżki Cesarską Agencję Pocztową. Prowadził ją ówczesny dzierżawca schroniska – Friedrich Sommer. W roku 1873 wpadł on na pomysł uatrakcyjnienia karty pocztowej, poprzez dodanie małego obrazka na stronie przeznaczonej na korespondencję. Prawdopodobnie zainspirował się kartami wojennymi z frontu francusko-pruskiego z roku 1870, na których pojawiały się pierwsze rysunki, umieszczane przez samych żołnierzy. Obrazek na kartach Sommera przedstawiał szczyt Śnieżki z kaplicą św. Wawrzyńca i schroniskiem. Był on wykonany w formie pieczęci na karcie. Pomysł szybko się przyjął i coraz więcej kart pocztowych zaczęto przyozdabiać ilustracjami w różnej formie – pieczątkami, naklejanymi grafikami, litografiami itp. Karty z tego okresu zwane są popularnie „vorlauferami” (z niem. „vorläufer”), czyli poprzedniczkami, prekursorami.

Spopularyzowanie zdobienia kart, spowodowało konieczność kolejnej zmiany przepisów pocztowych. W roku 1885 oficjalnie dopuszczono do obiegu karty ilustrowane. Umożliwiono też produkcję kart pocztowych prywatnym wydawcom. Z listą wydawców jeleniogórskich kart można się zapoznać w dziale Wydawcy pocztówek. Przełamanie monopolu poczty na wydawanie kart pocztowych, zaowocowało ich szybkim rozwojem. Wydawcy zaczęli umieszczać gotowe ilustracje, które z czasem zajmowały coraz większą powierzchnię strony korespondencyjnej. Grafiki z początku były wykonywane w technice jednobarwnej litografii, drzeworytu lub stalorytu. Na grafikach umieszczano najczęściej największe atrakcje turystyczne, często wzbogacone napisem „Gruß aus...”, czyli „Pozdrowienia z...”. Stąd określenie tych kart, potocznie zwanych „grussami”.

Gruss z wydawnictwa braci Metz z Tübingen, wykonany w technice chromolitografii; obieg: 26.08.1898.

Gruss z wydawnictwa braci Metz z Tübingen, wykonany w technice chromolitografii; obieg: 26.08.1898.


W październiku 1904 roku miała miejsce kolejna reforma przepisów. Umożliwiła ona umieszczanie grafiki na całej stronie, a część adresowa została podzielona na pół, wydzielając część adresową i korespondencyjną. Ta forma zachowała się do dziś. Znormalizowano także wymiary kart, określając ich długość na 14 cm, a szerokość na 9 cm.

Karta pocztowa z długą linią adresową; obieg: 21.06.1901.

Karta pocztowa z długą linią adresową; obieg: 21.06.1901.


Karta pocztowa z długą linią adresową, dostosowana przez wydawcę do nowych przepisów; obieg: 29.10.1909.

Karta pocztowa z długą linią adresową, dostosowana przez wydawcę do nowych przepisów; obieg: 29.10.1909.


Techniki używane przy produkcji widokówek

Techniki wytwarzania pocztówek były bardzo różne. Z początku stosowano techniki graficzne: drzeworyt, miedzioryt, staloryt, akwafortę i litografię. Umożliwiało to tworzenie obrazów jednobarwnych. Z czasem zastosowano ręczne kolorowanie poprzez nanoszenie po kolei poszczególnych kolorów pędzelkiem. Była to jednak metoda wyjątkowo czasochłonna. Zaczęto więc stosować metalowe wzorniki, które umożliwiały szybkie nakładanie poszczególnych barw. To jednak wymagało dużej precyzji przy nakładaniu poszczególnych wzorników i nadal nie było wystarczająco wydajne. Do tworzenia barwnych odbitek stosowano też chromolitografię, która dawała ładnie wyglądające obrazy, ale była szczególnie czasochłonna. Wymagała przygotowania tylu matryc, ile kolorów miało być na docelowej odbitce, w dodatku na każdej z matryc musiały być tylko te elementy grafiki, które miały być w tym jednym kolorze. Takie przygotowanie obrazu wymagało niezwykłego talentu, precyzji i cierpliwości. Era litografii zakończyła się około roku 1930, gdy wyparł ją druk offsetowy.

Naturalną koleją rzeczy przy produkcji pocztówek, było sięgnięcie po fotografię. Jej historia jest trochę dłuższa niż samej karty pocztowej. Pierwszą udaną próbę reprodukcji fotomechanicznej wykonał w 1820 r. Joseph Nicéphore Niépce. Na początku lat trzydziestych XIX wieku William Henry Fox Talbot rozpoczął eksperymenty, próbując uchwycić trwały obraz na papierze. Nie zdawał sobie sprawy, że podobne prace podjął we Francji Niécephor Niépce, a następnie kontynuował je Louis Daguerre. Proces tworzenia obrazów fotogenicznych został opatentowany przez Foxa Talbota w 1839 r. W tym samym roku Francuz Louis Jacques Mandé Daguerre opatentował własną technologię zwaną dagerotypem.

Kolejne dwie techniki to kalotypia, którą Fox Talbot opatentował w 1841 r. i odbitki na papierze solnym. Te dwa procesy są często ze sobą mylone. Kalotypia jest procesem otrzymywania negatywów papierowych, a odbitki na papierze solnym są pozytywami z nich wykonywanymi. Tak więc po raz pierwszy w fotografii zastosowano proces negatywowo-pozytywowy. Technika ta była używana do roku 1855.

Autorem kolejnej techniki reprodukcji obrazu był John Frederick William Herschel, który wynalazł cyjanotypię pozostającą w użyciu od roku 1842 do lat pięćdziesiątych XX wieku.

W roku 1815 został opatentowany przez Fredericka Scotta Archera proces wykorzystujący szklane płyty negatywowe w technice mokrego kolodionu. Był on stosowany w latach 1850 – 1880.

W 1850 roku wprowadzony został przez Louisa Desiree Bylanquart-Evrarda proces albuminowy (białkowy). Stosowany był do roku 1890.

W 1852 r. F. Scott Archer opracował sposób wykorzystywania kolodionowego negatywu do otrzymania odbitek pozytywowych. Sposób ten jednak opatentował James Ambrose Cutting w 1854 r. i od jego nazwiska pochodzi nazwa procesu – ambrotypia. W użyciu był do roku 1890.

Kolejne metody, to ferrotypia (zwana też błędnie cynotypią) opatentowana przez Hamiltona L. Smitha w 1855 r. oraz wynaleziona przez Williama Willisa w 1873 r., platynotypia, która używana była do roku 1920.

Opatentowana w 1855 r. przez Alfonsa Louisa Poitevina metoda węglowa, udoskonalona przez Johna Puncy'ego w 1858 r., została w pełni wykorzystana dopiero w 1864 r., wraz z pojawieniem się papieru do odbitek Josepha Wilsona Swanna. W użyciu była do roku 1930.

W 1871 r. wynalezione zostały przez dr. Richarda Lea Maddoxa szklane płyty negatywowe, pokryte suchą żelatyną. W użyciu były przez blisko sto lat (1871 – 1970) w technice reprodukcyjnej zwanej światłodrukiem. Proces zastosowany do negatywów na szklanych płytach został wkrótce użyty do pokrywania papierów fotograficznych. W 1873 r. Peter Mawdsley wynalazł pierwszy papier bromo-srebrowy, który wszedł do powszechnego użycia po 1880 r. i używany jest do chwili obecnej.

Jak widać, technik fotograficznego utrwalania obrazu było tyle, ilu ludzi się tym zagadnieniem zajmowało. Z punktu widzenia wydawców pocztówek, zastosowanie miały głównie te dwie ostatnie. Dały one możliwość przenoszenia obrazu na pocztówkowy kartonik i powielania go wielokrotnie.

Najczęściej stosowane przy produkcji pocztówek fotomechaniczne techniki reprodukcyjne to: światłodruk (1879), autochromia (1900), autotypia (1900), heliograwiura (1875), woodburytypia (1864). Umożliwiały one otrzymanie z jednej matrycy od 200 do 2000 odbitek. Po roku 1904 dołączył do tych technik druk offsetowy, który stosowany jest do dziś. Spowodowało to także kolejną unifikację wymiarów pocztówek – do formatu DIN A6, czyli 10,5 cm na 14,8 cm. Szczególne nasilenie miało to zjawisko po zakończeniu I wojny światowej.

W latach 1920-1945 do produkcji pocztówek zaczęto wykorzystywać papier fotograficzny, który umożliwiał produkcję niezliczonej ilości odbitek z odwzorowaniem doskonałej jakości pochodzącej ze szklanego negatywu. Tak wyprodukowane kartki miały na rewersie często oznaczenie „Echte Photographie” (prawdziwa fotografia), które miało je wyróżniać na tle gorszych jakościowo kartek pochodzących z druku offsetowego. Po zakończeniu drugiej wojny światowej tak wyprodukowane pocztówki były już rzadkością, ówcześni wydawcy postawili na druk offsetowy.


Rodzaje pocztówek

Przez wiele lat formy widokówek były przez wydawców ciągle urozmaicane. Było to działanie typowo marketingowe, mające przyciągnąć klientów znudzonych powszechną formą pocztówki.

Jedną z takich nietypowych form były kartki wielopolowe, najczęściej przedstawiające różne panoramy. Były one składane na 2, 3 lub więcej części, tak aby zachować wymagany format. Były one w związku z tym, traktowane nie jako karty pocztowe, tylko druki (niem. „Drucksache”).

Trójczłonowa panorama z wydawnictwa Maxa Leipelta; bez obiegu.

Trójczłonowa panorama z wydawnictwa Maxa Leipelta; bez obiegu.


Fragment strony adresowej powyższej panoramy, z charakterystycznym nadrukiem „Drucksache”, zamiast „Postkarte”.

Fragment strony adresowej powyższej panoramy, z charakterystycznym nadrukiem „Drucksache”, zamiast „Postkarte”.


Inną formą jest tak zwane „leporello”, czyli kartka z wklejonymi kilkoma mniejszymi obrazkami, złożonymi w formie harmonijki.

Karta typu leporello w stanie złożonym. Karta typu leporello w stanie rozłożonym.

Karta typu leporello w stanie złożonym i rozłożonym.


Kolejną formą są karty stereoskopowe, dające wrażenie oglądania trójwymiarowej przestrzeni. Pierwsze fotografie wykonane w tej technice pochodzą z roku 1851. Na pocztówkach pojawiły się równolegle ze wprowadzeniem zwykłych fotografii do produkcji widokówek (około 1890). Karty takie miały dwa zdjęcia umieszczone obok siebie, każde wykonane pod nieco innym kątem. Do ich oglądania służyła specjalna przeglądarka, która dawała efekt trójwymiarowości.

Widokówka stereoskopowa z wydawnictwa Bruno Scholza; bez obiegu.

Widokówka stereoskopowa z wydawnictwa Bruno Scholza; bez obiegu.


Specyficzną formą są tak zwane „księżycówki”, czyli monochromatyczne pocztówki drukowane jednak na papierze zabarwionym na niebiesko. Widoki takie były uzupełniane księżycem i miały sprawiać wrażenie nocy.

Księżycówka z wydawnictwa Juliusa Ewalda; obieg: 16.05.1899.

Księżycówka z wydawnictwa Juliusa Ewalda; obieg: 16.05.1899.


Ponadto pocztówki uatrakcyjniano, dodając szklane elementy błyszczące w świetle, kolorowe okienka, tłoczone wzory, zdobiono tkaninami, kokardami, wstążkami, koralikami, koronkami, a nawet stosowano elementy mechaniczne (w wyciętych okienkach mogły przesuwać się małe obrazki, bądź inne elementy). Formy te stały się z czasem tak uciążliwe, że w roku 1902 wprowadzono przepis, który mówił: Na kartach można umieszczać widoki, jednak nie wolno do tychże przyczepiać próbek lub innych przedmiotów. Kartek opatrzonych ozdobami z tłuczonego szkła lub innych materiałów nie wolno przesyłać pocztą do Niemiec i za granicę.

Pocztówka z wydawnictwa Richarda Kleinera, ozdobiona tłoczeniem imitującym passe-partout oraz tłoczonym herbem; obieg: 24.07.1904.

Pocztówka z wydawnictwa Richarda Kleinera, ozdobiona tłoczeniem imitującym passe-partout oraz tłoczonym herbem; obieg: 24.07.1904.


Ostatnią z grup dość charakterystycznych pocztówek, są kartki pochodzące z poczty polowej (niem. „Feldpost”). Pochodzą one z okresu wojen i były wysyłane przez żołnierzy do swych rodzin z frontu bądź lazaretu. Ich charakterystyczną cechą jest brak znaczka i umieszczony zamiast niego dopisek „Feldpost”. Często posiadają także pieczęć jednostki lub lazaretu.

Pocztówka z poczty polowej z okresu I wojny światowej; obieg: 26.02.1915.

Pocztówka z poczty polowej z okresu I wojny światowej; obieg: 26.02.1915.


Pocztówka z poczty polowej z okresu II wojny światowej; obieg: 22.06.1942.

Pocztówka z poczty polowej z okresu II wojny światowej; obieg: 22.06.1942.


► Bibliografia